خوێن کە زۆرجار بە "ڕووباری ژیان" ناودەبرێت، شلەیەکی سەرنجڕاکێش کە بەناو جەستەماندا دەڕوات و دڵنیای دەدات لە مانەوە و خۆشگوزەرانیمان. لە کاتێکدا زۆرجار خوێن بە ڕۆڵی لە ئۆکسجینکردنی شانەکان و لابردنی پاشماوەدا دەبەستینەوە، بەڵام ئەرکەکانی زۆر لەوە زیاتر درێژدەبنەوە. لەم بابەتەدا قووڵ دەبینەوە لە جیهانی سەرنجڕاکێشی خوێن، بەدواداچوون بۆ پێکهاتە و ئەرک و گرنگییەکەی دەکەین لە هەردوو چوارچێوەی پزیشکی و کولتووریدا.
پێکهاتەی خوێن: ١.
خوێن شلەیەکی ئاڵۆز و دینامیکییە کە لە پێکهاتەی جیاواز پێکهاتووە. شلەیەکی زەردی کاڵ کە بە پلازما ناسراوە کە نزیکەی 55%ی قەبارەی خوێن پێکدەهێنێت. پلازما هەڵگری ماددە گرنگەکانی وەک هۆرمۆن و ماددە خۆراکیەکان و پاشماوەکانە، هەروەها یارمەتی ڕێکخستنی پلەی گەرمی لەش دەدات. 45%ی دیکەش لە پێکهاتە خانەییەکان پێکهاتووە، بە پلەی یەکەم خڕۆکە سوورەکانی خوێن، خڕۆکە سپییەکانی خوێن و پلاکتەکان.
خڕۆکە سوورەکانی خوێن (Erythrocytes) زۆرترین خانەن لە خوێندا، بەرپرسن لە گواستنەوەی ئۆکسجین لە سییەکانەوە بۆ هەموو خانەیەکی لەش. پڕۆتینێکیان تێدایە کە پێی دەوترێت هیمۆگلۆبین کە بە ئۆکسجین دەبەسترێتەوە و ڕەنگی سووری تایبەتمەندی خۆی بە خوێن دەبەخشێت.
خڕۆکە سپییەکانی خوێن (لیکۆسایتەکان) ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە سیستەمی بەرگری لەشدا، بەرگری لە هەوکردن و نەخۆشییەکان دەکەن. بە جۆری جیاواز دێن، هەریەکەیان ئەرکی تایبەتیان هەیە، وەک ناسینەوە و لەناوبردنی ماددە نەخۆشخوازەکان، بەرهەمهێنانی دژەتەن و ڕێکخستنی وەڵامەکانی بەرگری.
پەڕەکانی خوێن (ترۆمبۆسایتەکان) پارچە خانەیەکی بچووکن کە شێوەی دیسکیان هەیە و یارمەتیدەرن لە مەینبوونی خوێن. کاتێک خوێنبەرێک تێکدەچێت، پلاکتەکان لە شوێنی برینداربوونەکەدا پڵاگێک دروست دەکەن، ئەمەش پرۆسەی مەینەکە دەستپێدەکات بۆ ڕێگریکردن لە خوێنبەربوونی زۆر.
کارەکانی خوێن:
خوێن کۆمەڵێک ئەرکی گرنگ لەناو جەستەماندا ئەنجام دەدات، دڵنیای دەدات لە کارکردنی دروست و پاراستنی هۆمۆستاسیس:
1. گواستنەوە: خوێن ئۆکسجین و ماددە خۆراکیەکان و هۆرمۆنەکان و پاشماوەکان دەگوازێتەوە بۆ سەرتاسەری لەش. ئۆکسجین بەسەر شانە و ئەندامەکاندا دابەش دەکات، ئەمەش ئاسانکاری بۆ بەرهەمهێنانی وزە دەکات، هاوکات پاشماوەی میتابۆلیکی وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و یوریا لادەبات.
2. ڕێکخستن: خوێن یارمەتی ڕێکخستنی پلەی گەرمی لەش دەدات لە ڕێگەی هەڵمژینی گەرمی و دووبارە دابەشکردنەوەی گەرمی. هەروەها هاوسەنگی ئاستی ئاو و ئەلکترۆلایت و pH دەپارێزێت بۆ بەردەوامبوونی کارکردنی جەستە بە باشترین شێوە.
3. پاراستن: ئەو پێکهاتانەی بەرگری کە لە خوێندا هەن وەک خڕۆکە سپییەکانی خوێن و دژەتەنەکان بەرگری دەکەن لە هەوکردن و نەخۆشیەکان. پلاکتەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە مەینەکاندا بۆ ڕێگریکردن لە خوێنبەربوونی زۆر و یارمەتیدەرن لە چاکبوونەوەی برینەکان.
جۆرەکانی خوێن و گونجان: ١.
خوێنی مرۆڤ بە پشتبەستن بە بوونی یان نەبوونی دژە جەستەی تایبەت لەسەر ڕووی خڕۆکە سوورەکانی خوێن پۆلێن دەکرێت بۆ جۆری جیاواز. سیستەمی گروپی خوێنی ABO، بە جۆرەکانی A، B، AB و O، ناسراوترینە. گونجاوی جۆری خوێن زۆر گرنگە بۆ گواستنەوەی خوێن و چاندنی ئەندامەکانی جەستە بە شێوەیەکی سەلامەت، چونکە جۆری خوێنی ناتەبا دەتوانێت کاردانەوەی بەرگری لەش دروست بکات کە مەترسی لەسەر ژیان دروست بکات.
گرنگی کولتووری و ڕەمزی: ١.
خوێن لە مێژە گرنگییەکی ڕەمزی و کولتووری لە سەرانسەری کۆمەڵگا و بیروباوەڕە جیاوازەکاندا هەیە. هێمای ژیان و زیندوویی و هێز و زۆرجار پەیوەستە بە ڕێوڕەسمی تێپەڕین و ڕێوڕەسم و ڕێوڕەسمە ئاینییەکانەوە. سەرەڕای ئەوەش، پەیوەندییەکانی هێڵی خوێن یان خێزانیی لە زۆرێک لە نەریتەکاندا قورسایی کولتووری بەرچاویان هەیە، کە پەیوەندییە باوباپیران و خزمایەتییەکان دەگەڕێننەوە.