ئاو: جەوهەری ژیان
ئاو سەرچاوەیەکی بنەڕەتی و بەنرخە کە بۆ هەموو جۆرەکانی ژیان لەسەر زەوی پێویستە. نزیکەی ٧١%ی ڕووی هەسارەکە دەگرێتەوە و زەریا و دەریاچە و ڕووبار و سەهۆڵبەندان دروست دەکات. لە دەرەوەی بوونی فیزیکی خۆی، ئاو لە لایەنە جیاوازەکانی بوونی مرۆڤدا گرنگییەکی قووڵی هەیە، لە بەردەوامبوونی ئیکۆسیستەمەکانەوە تا خۆراکدان بە جەستەمان و داڕشتنی کولتوور و شارستانیەتەکان.
ئاو پێکهاتەیەکی گرنگی ژینگەی سروشتییە، ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە داڕشتنی دیمەنەکان و پشتگیریکردنی جۆراوجۆری زیندوو. وەک شوێنی نیشتەجێبوونی جۆرە بێشومارەکان کاردەکات، شوێنی حەوانەوە و خۆراک و شوێنی زاوزێیان بۆ دابین دەکات. ئیکۆسیستەمی ئاوی وەک بەردی مەرجانی و تاڵاو و ڕووبارەکان نەک تەنها شوێنی گیا و گیاندارە جۆراوجۆرەکانن بەڵکو وەک فلتەر و ڕێکخەری سروشتی سیستەمی کەشوهەوای زەوی کاردەکەن.
جگە لە گرنگی ئیکۆلۆژییەکەی، ئاو بۆ مانەوە و خۆشگوزەرانی مرۆڤ پێویستە. جەستەمان بە نزیکەیی لە ٦٠٪ ئاو پێکهاتووە، ئەمەش ڕۆڵی گرنگی لە پاراستنی کارەکانی جەستەدا دەردەخات. پلەی گەرمی لەش ڕێکدەخات و ماددە خۆراکیەکان و ئۆکسجین دەگوازێتەوە و یارمەتی هەرسکردن دەدات و جومگەکان چەور دەکات. دەستڕاگەیشتن بە ئاوی پاک و خاوێنی خواردنەوە زۆر گرنگە بۆ ئاودان و خۆپاراستن لە نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو، بەرەوپێشبردنی تەندروستی گشتی و کەمکردنەوەی ڕێژەی مردنی منداڵان لە سەرانسەری جیهاندا.
ئاو لە کۆنەوە بەشێکی دانەبڕاو بووە لە شارستانیەتی مرۆڤایەتی. کۆمەڵگاکان گەشەیان کردووە و بەدرێژایی ڕووبارەکان نیشتەجێ بوون، ئاویان بۆ کشتوکاڵ و بازرگانی و گواستنەوە و بەرهەمهێنانی وزە بەکارهێناوە. ڕووبارەکانی وەک نیل و گەنجس و یانگتزە ڕۆڵی بەرچاویان لە گەشەسەندنی شارستانییەتە کۆنەکاندا بینیوە و خاکی بەپیتیان بۆ کشتوکاڵ دابین کردووە و وەک خوێنهێنەری گواستنەوە کاردەکەن بۆ بازرگانی و ئاڵوگۆڕی کولتووری.
گرنگی کولتووری و ڕەمزی ئاو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ڕەگ و ڕیشەی قووڵی داکوتاوە. لە پراکتیزە ئایینی و ڕۆحییەکان لە سەرانسەری کولتوورە جیاوازەکاندا ڕێزی لێگیراوە و ئاهەنگی بۆ گێڕاوە. ئاو وەک توخمێکی پاککەرەوە و گۆڕانکاری سەیر دەکرێت، لە ڕێوڕەسم و ڕێوڕەسمەکاندا بەکاردەهێنرێت بۆ دیاریکردنی ڕووداوە گرنگەکانی ژیان و گواستنەوە ڕۆحییەکان. ڕەوتی نەرم و ئارامی و سیفەتە ڕەنگدانەوەییەکانی ئیلهامبەخش بوون بۆ شیعر و هونەر و مۆسیقا، وەک مۆزێک بۆ دەربڕینی داهێنەرانە بە درێژایی سەدەکان کاری کردووە.
بەڵام بەردەستبوون و بەڕێوەبردنی بەردەوامی سەرچاوە ئاوییەکان تەحەدای بەرچاو لە جیهانی مۆدێرن دروست دەکات. گەشەی خێرای دانیشتووان، شارنشینی، پیشەسازی و گۆڕانی کەشوهەوا فشارێکی زۆریان خستۆتە سەر سەرچاوەکانی ئاوی شیرین. زۆرێک لە ناوچەکان ڕووبەڕووی کەمی ئاو و وشکەساڵی و پیسبوون دەبنەوە، ئەمەش مەترسی لەسەر ئیکۆسیستەم و بژێوی مرۆڤ دروست دەکات. زۆر گرنگە کە شێوازەکانی بەکارهێنانی ئاوی بەرپرسیارانە بگیرێنەبەر، هەوڵەکانی پاراستن بەرەوپێش ببەین، و دەستڕاگەیشتن بە ئاوی پاک بە شێوەیەکی یەکسان بۆ هەمووان لە پێشینەدا بێت.
جگە لەوەش ئاو ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە چارەسەرکردنی کێشە ژینگەییەکانی جیهان. توانەوەی سەهۆڵبەندان و سەرە سەهۆڵییەکانی جەمسەرەکان بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا بەشدارە لە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان، کە ئەگەری هەیە کاریگەری لەسەر کۆمەڵگە کەنارییەکان و ئیکۆسیستەمەکان هەبێت. پیسبوونی ئاو بەهۆی چالاکییە پیشەسازی و کشتوکاڵییەکانەوە مەترسی لەسەر ژیانی ئاوی و تەندروستی مرۆڤ دروست دەکات. بەڕێوەبردنی بەردەوام و پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو زۆر گرنگە بۆ دەستەبەرکردنی هەسارەیەکی تەندروست بۆ نەوەکانی داهاتوو.
لە کۆتاییدا ئاو سەرچاوەیەکی بەنرخ و جێگرەوەی نییە و ژیان بە هەموو شێوەکانیەوە بەردەوام دەکات. گرنگی ئیکۆلۆژی و فیزیۆلۆژی و کولتوورییەکەی ناتوانرێت زیادەڕەوی تێدا بکرێت. وەک بەڕێوەبەرانی زەوی، بەرپرسیارێتی ئێمەیە کە ئاو بە نرخ بزانین و بیپارێزین، بە شێوەیەکی ژیرانە بەکاری بهێنین و دڵنیا بین لە بەردەستبوونی بۆ نەوەکانی داهاتوو. بە هەڵسەنگاندنی ئاو و وەرگرتنی پراکتیزەکردنی بەردەوام، دەتوانین بەشداری بکەین لە خۆشگوزەرانی هەردوو هەسارەکەمان و خۆمان.