ئیکۆلۆژی بریتییە لە لێکۆڵینەوەیەکی زانستی لە پەیوەندییەکانی نێوان زیندەوەران و ژینگەکانیان. کارلێکەکانی نێوان زیندەوەرە زیندووەکان و دەوروبەریان لەخۆدەگرێت، هەروەها یاریکردنی هۆکارە بایۆتیکەکان (زیندووەکان) و نازیندووەکان (نازیندووەکان) کە ئیکۆسیستەمەکان، کۆمەڵگاکان، دانیشتووانەکان و تاک زیندەوەران لە قاڵب دەدەن.
خاڵە سەرەکییەکان سەبارەت بە ئیکۆلۆژی:
1. **ئاستەکانی ڕێکخستن**: ئیکۆلۆژیا لەسەر چەندین ئاستی ڕێکخستن کاردەکات. لەوانە تاکە زیندەوەری، دانیشتووان (کۆمەڵە تاکەکانی هەمان جۆر)، کۆمەڵگە (دانیشتووانی کارلێککەر لە ناوچەیەکی دیاریکراو)، ئیکۆسیستەم (پێکهاتە بایۆتیک و نابایۆتیکەکان لە ناوچەیەکی دیاریکراو)، و بایۆسفێر (تەواوی ئەو بەشەی زەوی کە ژیان تێیدا نیشتەجێیە ).
2. **پێکهاتەکانی ئیکۆسیستەم**: ئیکۆسیستەمەکان پێکدێن لە هەردوو زیندەوەری زیندوو (بایۆتیک) و ژینگەی فیزیکییان (ئەبیۆتیک). پێکهاتە بایۆتیکییەکان بریتین لە ڕووەک، ئاژەڵ، قارچک و وردە زیندەوەران. پێکهاتە نازیندەییەکان هۆکارەکانی وەک پلەی گەرمی، ڕووناکی، ئاو، خاک و بەردەستبوونی ماددە خۆراکیەکان لەخۆدەگرن.
3. **کارلێکە ئیکۆلۆژییەکان**: کارلێکە ئیکۆلۆژییەکان پەیوەندی نێوان زیندەوەران لەناو ئیکۆسیستەمێکدا دەگرێتەوە. ئەم کارلێکانە دەتوانرێت پۆلبەندی بکرێت بۆ پۆلەکانی وەکو نێچیر، کێبڕکێ، هاوبەشی، کۆمێنسالیزم و مشەخۆری. ئەوان داینامیکی دانیشتووان لە قاڵب دەدەن و کاریگەرییان لەسەر دابەشبوونی جۆرەکان هەیە.
4. **لێشاوی وزە**: وزە بەناو ئیکۆسیستەمەکاندا بە ڕێگایەکی یەکلایەنە دەڕوات. بەرهەمهێنەران (بەزۆری ڕووەک) وزەی خۆر لە ڕێگەی فۆتۆسێنتێزەوە دەگرن و دەیگۆڕن بۆ وزەی کیمیایی. ئەم وزەیە دەگوازرێتەوە بۆ بەکارهێنەران (ڕووەکخۆرەکان، گۆشتخۆرەکان، هەموو خواردنەکان) و لە کۆتاییدا شیکەرەوەکان، کە ماددە ئۆرگانییەکان دەشکێنن.
5. **سوڕی خۆراکی**: ماددە خۆراکیەکان وەک کاربۆن و نایترۆجین و فسفۆر پێویستن بۆ ژیان. خولگەی خۆراکی بریتییە لە جوڵەی ئەم توخمانە لە ڕێگەی پێکهاتە جیاوازەکانی ئیکۆسیستەمەکانەوە. شیکەرەوەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە دووبارە بەکارهێنانەوەی ماددە خۆراکیەکان لە زیندەوەرە مردووەکانەوە بۆ ناو ژینگە.
6. **داینامیکی دانیشتووان**: لێکۆڵینەوە لە ئیکۆلۆژیای دانیشتووان ئەو هۆکارانە دەکۆڵێتەوە کە کاریگەرییان لەسەر قەبارە و دابەشبوون و پێکهاتەی دانیشتووان هەیە بە تێپەڕبوونی کات. چەمکەکانی وەک ڕێژەی لەدایکبوون، ڕێژەی مردن، کۆچکردن و کۆچکردن کاریگەرییان لەسەر گەشەی دانیشتووان هەیە.
7. **پێکهاتەی کۆمەڵگا**: ئیکۆلۆژیای کۆمەڵگە کارلێکەکانی نێوان جۆرە جیاوازەکان لە ناو کۆمەڵگەیەکدا دەکۆڵێتەوە. تیشک دەخاتە سەر بابەتەکانی وەک جۆراوجۆری جۆرەکان، کێبڕکێ، نێچیر و ئەو میکانیزمانەی کە کارلێک و پێکەوەژیانی جۆرەکان لە قاڵب دەدەن.
8. **بایۆم و جۆراوجۆری زیندوو**: ناوچە جیاوازەکانی جیهان تایبەتمەندی ئیکۆلۆژی جیاوازیان هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی چەمکی بایۆم. جۆراوجۆری زیندوو ئاماژەیە بۆ جۆراوجۆری فۆرمەکانی ژیان لە ئیکۆسیستەمێکدا یان لەسەر زەوی. جۆراوجۆری زیندوو پێویستە بۆ سەقامگیری و خۆڕاگری ئیکۆسیستەم.
9. **کاریگەری مرۆڤ**: چالاکییەکانی مرۆڤ کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر ئیکۆسیستەم و ژینگە هەیە. لەناوبردنی شوێنی نیشتەجێبوون، پیسبوون، گۆڕانی کەشوهەوا و جۆرە داگیرکەرەکان دەتوانن هاوسەنگی ئیکۆلۆژی تێکبدەن، کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە دانیشتووان و کۆمەڵگاکاندا.
10. **بایۆلۆجی پاراستن**: بایۆلۆجی پاراستن ئامانجی پاراستن و پاراستنی جۆراوجۆری زیندوو و ئیکۆسیستەم و سەرچاوە سروشتییەکانە. هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی مرۆڤ و گەڕاندنەوەی ئیکۆسیستەم و ڕێگریکردن لە لەناوچوونی جۆرەکان لەخۆدەگرێت.
11. **یەک لە دوای یەکبوونی ئیکۆلۆژی**: یەک لە دوای یەکبوونی ئیکۆلۆژی ئەو پرۆسەیە کە کۆمەڵگەی زیندەوەران وردە وردە بە تێپەڕبوونی کات لە ناوچەیەکی دیاریکراودا دەگۆڕدرێن. دەتوانێت سەرەتایی بێت (لە بەردی ڕووت یان خۆڵەوە دەست پێدەکات) یان دووەم (دوای تێکچوونەکانی وەک ئاگرکەوتنەوە یان داربڕین).
12. **مۆدێلکردنی ئیکۆلۆژی**: ئیکۆلۆژیستەکان مۆدێلی بیرکاری و کۆمپیوتەر بەکاردەهێنن بۆ ھاوشێوەکردنی پرۆسەی ئیکۆلۆژی و پێشبینیکردنی ئەوەی کە ڕەنگە ئیکۆسیستەمەکان چۆن وەڵامی گۆڕانکارییەکانی بارودۆخی ژینگەیی بدەنەوە.
ئیکۆلۆژی ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە تێگەیشتن لە پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی نێوان زیندەوەرە زیندووەکان و ژینگەکانیان. تێڕوانینەکان دەدات سەبارەت بە چۆنیەتی کارکردنی ئیکۆسیستەمەکان، چۆنیەتی کارلێکی جۆرەکان، و چۆن مرۆڤەکان دەتوانن سەرچاوە سروشتییەکان بەڕێوەببەن و بیانپارێزن بۆ ژیانی بەردەوام.